Symfonie in Steen - Opus 1

Als je je wat meer gaat verdiepen in de romaanse architectuur, loop je af en toe tegen wat Latijnse termen aan. En aangezien ik geen opleiding in die richting heb gevolgd wordt Wikipedia al snel je steun en toeverlaat. Toen ik dan ook in het lexicon met termen uit de romaanse bouwkunst van Eduard van Boxtel de term “opus spicatum” voorgeschoteld kreeg, besloot ik op te zoeken wat Wikipedia daarover te melden had.

De Nederlandse Wikipedia verwijst naar een wijze van stenen leggen, een zgn. steenverband, en geeft als vertaling “visgraatmotief”.

De Engelse Wikipedia verwijst naar hetzelfde, en vertaalt het verband letterlijk als “spiked work”, d.w.z. als korenaarverband, met als gangbare term “herringbone pattern”, d.w.z. visgraatmotief.

Appareil en épi de blé - Fontenay

De Franse Wikipedia verwijst ook naar hetzelfde, en vertaalt het verband letterlijk als “appareil en épi de blé”, d.w.z. als korenaarverband. Als extra bijzonderheid geeft de Franse Wikipedia dat dit verband vaak verward wordt met “appareil en arête-de-poisson”, met visgraatverband dus! Die laatste definitie linkt door naar een Frans lemma met die naam, waarin vermeld werd dat dit verband eigenlijk “opus piscatum” heette. Ik dacht toen dat dat wel plausibel klonk, en vanwege dit stukje besloot ik mijn zoektocht van toen nog eens over te doen.

Dat leverde geen verrassingen op in het Nederlands en Engels. Wel in het Frans overigens. Dat lemma is het laatst bijgewerkt in januari 2014, en daar staat nu als laatste opmerking in dat het woord “opus piscatum” weliswaar in diverse publicaties voorkomt, maar dat het hier gaat om een tamelijk recent neologisme, waarbij opgemerkt wordt dat het bijvoeglijk naamwoord “piscatus” niet bestaat in het latijn.
Blijft overigens wel staan dat de Fransen een apart lemma wijden aan “appareil en arête-de-poisson”. Beide lemmata maken onderscheid tussen visgraatmotief (de graten komen bij elkaar en vormen een rechte lijn, net als bij een visgraat) en korenaarmotief (waarbij de “graten” een zigzaglijn vormen).

Appareil en arête-de-poisson - Château de Brancion

Dat was mijn eerste ontmoeting met “opera” (meervoud van “opus”) in de bouwkunde. De Franse Wikipedia geeft onder het hoofdje “appareil” een hele waslijst van diverse “opera” of metselverbanden in gebruik bij de Romeinen. En inderdaad, toen ik tijdens een vakantie in Rome de oude Romeinse havenstad Ostia Antica bezocht, werd op diverse informatiepanelen uitgelegd in wat voor bijzonder opus de diverse stukken muur waren uitgevoerd.

Daar vond ik diverse stukken muur die uitgevoerd waren in “opus quasi reticulatum”, op dat bord omschreven als een verband gevormd door kleine tufsteenblokken in de vorm van een piramide, opgelijnd onder 45 graden. Die verklaring op het bord zei me niet veel, maar het gerede product des te meer. Wikipedia geeft bij “opus reticulatum” stenen geplaatst in een visnetmotief, “quasi” wordt toegevoegd als de stenen nogal onregelmatig van vorm zijn. Het gaat dus om een ruitpatroon onder 45 graden.

Opus quasi reticulatum - Ostia Antica (I)

Ik dacht dat ik het met visgraat-, korenaar- en visnetmotieven wel zo’n beetje gehad had; het eerste vind je vrij vaak bij oude gebouwen in dit deel van de wereld, het tweede, als dat onderscheid tenminste echt bestaat, vindt je vaak in (sier)bestratingen, en de derde was ik buiten Rome nog nooit tegen gekomen. Wie schetst dus mijn verbazing, dat ik, op bezoek zijnde bij mijn broer in het Friese Bergum, in de kerkmuur daar een patroon zag dat verdacht veel leek op wat ik in Rome had gevonden. En die kerk was ook nog eens gebouwd van tufsteen! Nou is, zoals uit het bovenstaande mag blijken, bij Wikipedia enige voorzichtigheid geboden, en het zelfde geldt voor volksetymologische of cultuurhistorische “ontdekkingen”. Ik zou dus niet stellig durven te beweren dat de decoraties in de kerk in Bergum gebaseerd zijn op een romeins opus, maar mogelijk is het natuurlijk wel. Er zijn zoveel kruisbestuivingen geweest toen er kerken gebouwd werden vlak na de kerstening; denk aan de Lombardische bouwmeesters die hun stijl van bouwen overbrachten van Italië naar o.a. Frankrijk.

Links Opus spicatum, rechts Opus quasi reticulatum - Bergum (NL)

Die zouden best wel kennis van Romeinse architectuur gehad kunnen hebben, en of deze mensen (of hun leerlingen) niet nog verder noordelijk zouden zijn getrokken dan Frankrijk is ook niet uit te sluiten.
Ik ga overigens binnenkort wel het lemma “opus piscatum” uit mijn lexicon van romaanse architectuur maar eens een beetje aanpassen aan de laatste vondsten in Wikipedia.

Visgraatmotieven uit de romaanse en preromaanse periode zijn er genoeg te vinden binnen een straal van 20 km vanaf La Tuilerie de Chazelle.